تعریف تواضع

در قرآن کریم برای بندگان خدا اوصافی ذکر شده که یکی از آن ها تواضع و فروتنی می باشد، در این گفتار، نکاتی پیرامون این موضوع بیان می شود. تواضع عبارت از فروتنی و تسلیم در برابر دستورات خدای سبحان، که در روایت هم اسلام به معنای تسلیم آمده است: الاسلام هوالتسلیم 1 و تسلیم بودن در برابر دستورات پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام و خود را برتر از دیگران ندانستن می باشد.

صاحب کتاب معراج السعاده می فرماید: ضد صفت کبر، تواضع است و آن عبارت است از شکسته نفسی، که نگذارد آدمی خود را برتر از دیگران ببیند. 2

تواضع در قرآن

1- در سوره فرقان آمده: «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا» 3؛ بندگان خدا آن کسانی هستند که با تواضع و فروتنی راه می روند.

معنی کلمه هون: هون به طوری که راغب در مفردات گفته به معنای تذلل و تواضع است و بنابراین به نظر می رسد که مقصود از راه رفتن در زمین نیز کنایه از زندگی کردنشان در بین مردم و معاشرتشان با آنان باشد.4

در مجمع البیان در ذیل آیه فوق از امام صادق علیه السلام روایتی آمده است که فرمود: کسانی هستند که وقتی راه می روند، همان طور که طبیعت ایشان است، قدم برمی دارند؛ در راه رفتن تصنع نمی کنند و غیرطبیعی و با تکبر راه نمی روند.

2- «وَلاَ تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَن تَخْرِقَ الأَرْضَ وَلَن تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولاً» 5؛ و با غرور بر زمین راه مرو که خداوند متکبران را دوست ندارد و در راه رفتن اعتدال را رعایت کن.

3- « وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» 6 ؛ و روی زمین با تکبر راه مرو؛ نمی توانی زمین را بشکافی، و طول قامتت هرگز به کوه ها نمی رسد .

———-

1- بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، ج 68، ص 210.

2- معراج السعاده، ملا احمد نراقی، ص 212.

3- فرقان، آیه 63.

4- تفسیر المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبایی، ج 15، ص 345.

5- لقمان، آیه 18 و 19.

6- اسرا، آیه 37

عبادالرحمن چه كسانی هستند؟

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً (فرقان63) وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً (فرقان64)؛ و بندگان خداى رحمان كسانى‏اند كه روى زمین بى‏تكبّر راه مى‏روند، و هر گاه جاهلان آنان را طرف خطاب قرار دهند (و سخنان نابخردانه گویند) با ملایمت(و سلامت نفس) پاسخ دهند.

و آنان براى پروردگارشان، در حال سجده و قیام شب‏زنده‏دارى مى‏كنند.

در این آیات، دوازده صفت از صفات ویژه‏ى «عِبادُ الرَّحْمنِ» بیان شده كه بعضى اعتقادى، بعضى اجتماعى و بعضى اخلاقى است.

شاید مراد از «مشى» و حركت آرام در زمین، تنها نحوه‏ى راه رفتن نباشد، بلكه شیوه‏ى زندگى متعادل را هم شامل شود.

«هون» هم به معناى تواضع و مدارا و نرمخویى است و هم به معناى سكینه و وقار.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: مراد از «هَوْناً» زندگى كردن بر اساس فطرت و هماهنگ با روحیه‏اى است كه خداوند آفریده است. یعنى بندگان خدا، خود را به تكلّف و رنج و تعب نمى‏اندازند.(تفسیر مجمع البیان)

كلمه‏ى «سلام» در این جا به معناى سلامِ وداع با یاوه‏ها و برخورد مسالمت‏آمیز است.

چنان كه درباره‏ى حضرت ابراهیم(علیه السلام) مى‏خوانیم: همین كه عمویش او را طرد كرد و گفت: از من دور شو، ابراهیم گفت: «سَلامٌ عَلَیْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ» (مریم، 46 تا 47) خداحافظ، به زودى براى تو از پیشگاه خداوند طلب آمرزش خواهم كرد.

«بیتوته» به معناى شب ‏زنده‏دارى است، خواه تمام شب یا نیمى یا بخشى از آن.

حضرت على(علیه السلام) در وصف پارسایان مى‏فرماید: «اما اللیل فصافون اقدامهم»؛ آنان شب‏ها در حال قیام و شب زنده‏دارى‏اند، آنان عابدان شب، و شیران روزند.(نهج البلاغه، خطبه همام)

پیام‏های آیه:
قران و خدا

1ـ بالاترین مدال براى انسان، مدال بندگى خداست. «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ» زیرا انتساب به بى‏نهایت، انسان را بالا مى‏برد.

2ـ رفتار هر كس، نشان دهنده‏ى شخصیّت اوست. «عِبادُ الرَّحْمنِ … یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» (بندگان خاص خداوند، مظهر تواضع هستند.)

3ـ اسلام، دین جامعى است كه حتّى براى چگونه راه رفتن برنامه دارد. «یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً»

4ـ ایمان و اعتقاد انسان، در رفتار شخصى او مؤثّر است. «عِبادُ الرَّحْمنِ … یَمْشُونَ»

5ـ تواضع، ثمره‏ى بندگى و نخستین نشانه‏ى آن است. «هَوْناً»

6ـ سرچشمه‏ى مدارا و نرمخویى بندگان خدا، ایمان است، نه ترس و ضعف آنان. «عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ» …

7ـ وقار و نرمى از بارزترین صفات مؤمن است. «یَمْشُونَ … هَوْناً»

8ـ تواضع نسبت به همه‏ى مردم لازم است. (نسبت به زن و مرد، كوچك و بزرگ، دانا و نادان). «یَمْشُونَ … هَوْناً … قالُوا سَلاماً»

9ـ با جاهلان مقابله به مثل نكنید. «إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»

10ـ مُدارا و حلم و حوصله، از صفات بارز مؤمنان است. «قالُوا سَلاماً»

11ـ تواضع باید هم در عمل باشد، «یَمْشُونَ … هَوْناً»، هم در كلام، «قالُوا سَلاماً» و هم در عبادت. «سُجَّداً وَ قِیاماً»

12ـ با افراد نادان و فرومایه مجادله نكنید. «قالُوا سَلاماً» (آنان سخنى در شأن خود مى‏گویند، ولى شما سخنى عالمانه و كریمانه بگویید)

13ـ بهترین وقت عبادت، شب است و بین شب و نماز و مناجات، رابطه محكمى است. «یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ» (فضاى آرام، دورى از ریا، تمركز فكر، از بركات شب است)

14ـ شب زنده‏دارى و استمرار و تداوم عبادت، نشانه‏ى بندگان خاصّ خداوند است. (فعل مضارع «یَبِیتُونَ» نشانه‏ى استمرار است)

15ـ آنچه به عبادت ارزش مى‏دهد، اخلاص است. «لِرَبِّهِمْ»

پروردگارا! ما را از بندگان خاصت قرار ده و توفیق كسب ویژگیهاى صفات عباد الرحمن را به ما مرحمت كن.

————–

منابع:

1- تفسیر نور ج 8

2- تفسیر نمونه ج 14

3- تفسیر مجمع البیان

4- نهج البلاغه، خطبه همام

در مقامی که کنی قصد گناه             گر کند کودکی از دور نگاه

شرم داری زگنه درگذری                    پرده ی عصمت خود را ندری

شرم بادت که خداوند جهان              که بود خالق اسرار نهان

برتو باشد نظرش بی گه و گاه           تو کنی در نظرش قصد گناه