حلم و بردباری از صفات بندگان خدای رحمان می باشد.

راغب می گوید:

الحلم ضبط النفس والطبع عن هیجان الغضب؛

حلم یعنی خود داری نمودن از برانگیخته شدن غضب و خشم.

در لزوم و اهمیت حلم، امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

ان لم تکن حلیما فتحلم فانه قل من تشبه بقوم الا اوشک ان یکون منهم؛

اگر حلیم نیستی، خود را به حلم و بردباری بزن، زیرا کم است کسی که خود را شبیه قومی کند واز آنان به شمار نیاید.

از امام صادق علیه السلام نیز در اهمیت حلم و لزوم همراه کردن علم با حلم روایاتی رسیده است از جمله:

ما من جرعة یتجرعها العبد احب الی الله - عزوجل - من جرعة غیظ یتجرعها عند ترددهافی قلبه اما بصبر واما بحلم؛

هیچ جرعه ای بنده ننوشد که نزد خدای عزوجل محبوب تر باشد از جرعه خشمی که هنگام گردشش در دل بنوشد به وسیله صبر یا خویشتن داری.

المؤمن خلط عمله بالحلم؛

مؤمن رفتارش همراه با بردباری است.

معروف است که آیت الله بروجردی روزی پای منبر طلبه جوانی نشسته و سراپا گوش بود. برخی که اهل احسان در علم و تعلیم نبودند و ظاهر بین بودند به آقا ایراد گرفتند . ایشان در پاسخ گفت: خداوند همه بهره ها را به یک نفر نداده است، چه بسا نکته ای به ذهن این طلبه آمده باشد که به ذهن من نیامده باشد.

1- تواضع در برابر خدا و نقطه مقابل آن تکبر در برابر خدا می باشد.

2- تواضع در برابر پیامبران و اعتراف به رسالت آنان و تواضع در برابر امامان معصوم علیهم السلام

3- تواضع به قانونی که از جانب خدا برای سعادت جامعه فرستاده شده است.

4- تواضع در برابر قوانین آفرینش.

5- تواضع در برابر بندگان خدا.

سوال: چرا صفت تواضع پیش از هر صفت دیگری در وصف بندگان خدا ذکر شده است؟

پاسخ: در درون انسان دو نیروی متضاد وجود دارد و تکامل انسان بر اثر همین دو نیروی مخالف است که در درون او در حال کشمکش اند و اگر این تضاد نبود، تکامل وجود نداشت. یکی از این دو نیرو، عقل است که انسان را به سوی صفات عالی انسانی سوق می دهد، و از رذائل اخلاقی باز می دارد، و دیگری غرائز و خواسته های نفسانی است که جز لذت چیزی نمی خواهد و برای عمل و کار خود، هیچ حد و مرزی نمی شناسد در حقیقت این غرائز حکم موتور ماشین را دارند که به انسان تحرک و جنبش می بخشد، در حالی که عقل، حکم ترمز را دارد که آن ها را محدود می کند و انسان را از سقوط در دره بدبختی باز می دارد، و از طرفی دیگر سقوط انسان به طور تدریجی انجام می گیرد و اولین نقطه لغزش او کبر است که لغزش های دیگری را به دنبال می آورد شیطان با آن همه عبادت طولانی خویش، بر اثر روح خودخواهی و کبر لغزید، که فرمود: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِینَ1 ؛ و به فرشتگان گفتیم : آدم را سجده کنید ، همه سجده کردند جز ابلیس ،، که سرباز زد و برتری جست و او از کافران بود.

اگر شیطان به صورت بدبخت ترین موجودات جهان درآمده، علتش این بوده که غرور خودخواهی، پرده ای ضخیم در برابر دیدگانش پدید آورد، به طوری که با کمال جرأت چنین گفت: «من از او بهترم، مرا از آتش خلق کردی و او را از خاک» 2

از این سرگذشت می توان نتیجه گرفت که نخستین پایه کفر، همان کبر و سرکشی است چنانچه در روایت آمده: «اصول الکفر ثلاث، الکبر، الحسد، و الحرص» . و نخستین پایه سعادت و پیمودن راه بندگی و پیروزی بر قوای شیطانی و اهریمنی، تسلیم در برابر آفریدگار جهان است.3

———————–

1- بقره 37.

2- سوره ص، 77و 78.

3- همان، آیه 202.