در منابع روایی در زمینه ویژگی‌های اخلاقی امام صادق(ع) گزارش‌هایی از زهد، انفاق، علم فراوان، عبادت بسیار و تلاوت قرآن آمده است. محمد بن طلحه امام صادق(ع) را از بزرگترین افراد اهل بیت، دارای علم فراوان، بسیار اهل عبادت و زهد و تلاوت قرآن توصیف کرده است. مالک بن انس از ائمه فقهی اهل سنت گفته است: «در مدتی که پیش امام صادق(ع) می‌رفته، همیشه او را در یکی از سه حالت نمازخواندن، روزه‌داری و ذکرگفتن دیده است».

به گزارش بحار الانوار، امام در پاسخ به درخواست فقیری، چهارصد درهم به او داد و چون سپاس‌گزاری او را دید، انگشترش را هم که ده هزار درهم می‌ارزید، به وی بخشید. روایت‌هایی نیز از انفاق‌های پنهانی امام صادق(ع) در دست است. به نوشته کتاب کافی، او شب‌ها مقداری نان و گوشت و پول در کیسه می‌ریخت و به صورت ناشناس به در خانه تهیدستان شهر می‌برد و میان آنها تقسیم می‌کرد. ابوجعفر خثعمی نقل کرده است که امام صادق(ع) کیسه پولی را به او داد و از او خواست آن را به فردی از بنی‌هاشم بدهد و نگوید که چه کسی آن را فرستاده است. به گفته خثعمی هنگامی که آن فرد پول را گرفت، برای فرستنده آن دعا کرد و گفت: «او همیشه برایش پول می‌فرستد؛ اما امام صادق(ع)، باوجود ثروتش چیزی به او نمی‌دهد».

خداوند در قرآن می فرماید: «قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نیکوست براى آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مى ‏کند.» (احزاب ، 21) ، بنابراین آیه ، رفتار و گفتار و نحوۀ عملکرد پیامبر(ص) بهترین الگو برای مؤمنین است. نیکوست جامعۀ مسلمین جهان، با الگو قرار دادن شیوۀ آن بزرگوار، درمان دردهای سخت امروز خود را بازیابد.در این برنامه قصد داریم به مناسبت میلاد حضرت محمد (ص) نگاهی گذرا به سیرۀ وحدت آفرین ایشان در ابتدای پایه گذاری امت واحدۀ اسلامی داشته باشیم

«رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است» ( توبه ، 128) این مژدۀ قرآن کریم است به انسان هایی که در تاریکی های زمین در جستجوی روشنی هدایت و سعادت،  چشم انتظار به میلاد آخرین فرستادۀ خداوند باز کرده بودند. و این مژده ای است برای همه انسان ها در همۀ زمان ها. مژدۀ آمدن رسولی از جنس رحمت و رأفت که نور وجودش ، شاهراه هدایت بشر را برای همیشه روشن کرده است.

سلام بر محمد(ص) ! سلام بر راستی قدم هایش که صراط مستقیم بندگی خداوند را نشان می دهد،  سلام بر فراخی سینه اش که جهانیان را در آغوش رحمت خویش می کشاند و سلام بر شیوایی کلامش که دل های سخت و خشن را به زمزمی زلال بدل می کند! سلام بر بندگی اش که جماعت بی کران اقتدا کنندگان را تا عرش خداوند بالا می برد و از عشق سرشارشان می سازد! سلام بر عدالتش که دست عرب و عجم، سیاه و سپید، فقیر و غنی، برده و ارباب را در دست هم می گذارد و جز تقوا و پاکی ملاکی برای برتری نمی شناسد. سلام بر پیامبر خاتم، محمد رسول الله (ص). این میلاد خجسته بر امتِ آخرین پیامبرِ خداوند مبارک باد!

جامعۀ مسلمانان جهان، امروز در حالی میلاد فخر عالم امکان، حضرت محمد (ص) را جشن می گیرند که زخم هایی از تفرقه بر تن دارند. امتِ پیامبری که می فرمود: «مومنان نسبت به هم همچو اعضا و پیکر یک انسان است که اگر سر او به درد آید تمام بدنش به درد مبتلا می شود و اگر چشمش به درد مبتلا گردد سایر اعضایش دچار ناراحتی خواهد شد.» پیامبری که علی (ع) در توصیفش می فرماید: «خداوند به دست او کینه ها را دفع کرد، آتش را خاموش ساخت، بیگانگان را پیوند برادری داد و خویشاوندی را پراکند و با او عزت های ناروا را به ذلت و ذلت های ناجا را به عزت بدل کرد. آری پیامبر بر حسب مأموریتی که داشت صلا داد و رسالت های پروردگارش را ابلاغ کرد پس خداوند به وسیله آن حضرت شکاف های ناشی از اختلافات را بر نمود و میان خویشاوندانش همبستگی و الفت را به وجود آورد آن هم در پی شعله های عداوتی که در سینه ها افروخته شده بود و  کینه های نهفته ای که در دلها جرقه می زد»

خداوند در قرآن می فرماید: « قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نیکوست براى آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مى ‏کند.» (احزاب، 21). بنابراین آیه، رفتار و گفتار و نحوۀ عملکرد پیامبر(ص) بهترین الگو برای مؤمنین است. نیکوست جامعۀ مسلمین جهان، با الگو قرار دادن شیوۀ آن بزرگوار، درمان دردهای سخت امروز خود را باز یابد. در ادامه این برنامه قصد داریم به مناسبت میلاد حضرت محمد (ص) نگاهی گذرا به سیرۀ وحدت آفرین ایشان در ابتدای پایه گذاری امت واحدۀ اسلامی داشته باشیم.

 یکی از موانع اصلی ایجاد امت واحده از منظر قرآن، نژاد پرستی و قوم گرایی است. تاریخ نشان می دهد تعصب های قومی و نژادی؛ جامعۀ انسانی زمان بعثت پیامبر را پاره پاره کرده بود. تبعیض های ناروای بسیاری بر همین اساس روا داشته می شد که دل ها را از کینه و حسد پر کرده بود. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) باید این جامعۀ پاره پاره را متحد می کرد. آن بزرگوار به فرمان خداوند، بنا را بر برابری گذاشتند و تنها مایۀ برتری را مطابق قرآن کریم، “تقوی” اعلام کردند. حضرت رسول الله (ص) تفاوتی بین بردگان و اربابان نمی گذاشت و با رفتار خود، طعم شیرین برابری را به دیگران می چشاند تا آنجا که وقتی در جمعی می نشست، کسی که چهرۀ پیامبر(ص) را نمی شناخت نمی توانست ایشان را از دیگران تشخیص دهد. چرا که حضرت محمد(ص) با آن جایگاه عظیم، بندگان خدا را از برده و آزاد، عرب و عجم، فقیر و غنی عزیز می شمرد و با آنان چون یکی از خودشان، نشست و برخاست می کرد. حضرت محمد(ص) زید ابن حارثه، که غلامِ حضرت خدیجه(س) بود را به فرزندی گرفت و پس از آنکه زید در دامان اسلام تربیت شد او را فرمانده سپاهیان اسلام قرار داد. همینطور بلال حبشی را که قبلاً برده ای سیاه پوست بود، اولین مؤذن اسلام قرار داد. همچنین پیامبر اسلام (ص) درباره سلمان فارسی که عرب نبود فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است.»  به این ترتیب پیامبر (ص) مرزهای ساختگی قوم و نژاد را درهم شکست تا یکی از مهم ترین دلایل تفرقه و دو دستگی را از پیش روی امت واحدۀ اسلامی برداشته باشد.

زمانی که پیامبر اسلام(ص) به مدینه وارد شد و قصد ایجاد حکومتی اسلامی داشت، جامعۀ مدینه ترکیبی از مسلمانان و یهودیان و نیز قبایل مختلفی بود که برخی مانند اوس و خزرج بیش از صد سال سابقه کینه و عداوت داشتند. مهاجرانی که همراه پیامبر از مکه به مدینه آمده بودند نیز گروه دیگری بودند که با دستان خالی و فرهنگی متفاوت، از قوم و قبیله خود جدا شده و برای حفظ دین، به مدینه مهاجرت کرده بودند. حضرت محمد (ص) برای یکپارچه کردن جامعه، در اولین قدم، قوانین عمومی برای اهالی مدینه تدوین نمود و قرار دادهایی میان  قبایل مختلف برقرار کرد. یهودیان مدینه با پیامبر(ص)، پیمان مصالحه بستند و عهد کردند که در صورت حملۀ دشمنان به مدینه در کنار مسلمانان به دفاع بپردازند و از تأمین مالی و جانی کفار قریش و برقراری روابط تجاری با آنان خودداری کنند. با اندیشه در این پیمان تاریخی به روشنیمی­ توان دریافت که چگونه در فرهنگِ بعثت، انسان­ها مورد احترامند. به آزادی انسان­ ها توجه می­شود و برای زورگویی و تحمیل جایی نیست. در این پیمان ها نه تنها حقوق مهاجران قریش و تیره­های اوس و خزرج مورد تأکید است، بلکه برای یهودیان در هر قبیله نیز این امکان فراهم آمده که تا زمانی که دشمنی نکنند،  در کنار امت اسلامی زندگی کنند.

“عقد اخوت” تدبیر دیگری از جانب حضرت محمد (ص) بود که انسجام جامعه اسلامی را بسیار استوار ساخت. پیامبر (ص) به مسلمین دستور داد دو نفر، دو نفر با هم پیمان برادری ببندند. زیبایی این پیمان زمانی مشخص می شود که توجه کنیم پس از اسلام به حکم خداوند ، وابستگی قومی و قبیله ای ارزش خود را از دست داد و  اکنون میان کسانی که از قبیله های مختلف و نژادهای متفاوت بودند با هم پیمان برادری برقرار می شد. کسانی که قبلاً  برده بودند با آنان که دارایی و مکنت فراوان داشتند برادر شدند. مرزهای جاهلی که جامعه مسلمین را چندپاره کرده بود فروریخت و پایه های امت واحدۀ اسلامی مستحکم شد. برخی از تحلیل گران تاریخ، معتقدند این پیمان برادری و مساوات دینی کارآمد ترین ابزار الفت در جامعه و  نشانه ای بارز  از کوشش پیامبر اعظم (ص) برای پیدایش وحدت بر محورِ ایمان به خداست. اکنون مسلمانان جهان بار دیگر محتاج تجدید این پیمان برادری میان خود هستند.

پیمان اخوت
سیرۀ پیامبر اکرم (ص) در ایجاد وحدت میان امت نوپای اسلامی، الگوی کارآمدی برای اتحاد اسلامی در همۀ زمان هاست. اکنون نه تنها سیرۀ آن بزرگوار در ایجاد الفت میان قلوب مؤمنین، پیش روی ماست بلکه محبت و عشق به پیامبر اکرم به عنوان سرمایه ای عظیم در قلب های یک و نیم میلیارد مسلمان جهان موج می زند. وجود مبارک پیامبر گرامى و مرکزیّت این بزرگوار براى عواطف و عقاید عامّه مسلمین خود عاملی وحدت آفرین است. در بین حقایق و معارف اسلامى، چیزى که به اندازۀ وجود پیامبر(ص) مورد توافق آراء و عقاید و نیز عواطف همه مسلمین باشد، وجود ندارد. چون دربارۀ پیامبر(ص) نه تنها عقاید مشترک وجود دارد بلکه عواطف و دل های مسلمین هم در  این زمینه با هم متحد است. بنابراین، وجود این بزرگوار مى ‏تواند محورى براى وحدت باشد. دقیقاً به همین دلیل است که دشمنان اسلام در کنار همۀ تلاش هایشان علیه اتحاد مسلمین، همواره وجود مقدس پیامبر اکرم را هدف گرفته اند تا سدّی در برابر شناخت صحیح آن حضرت ایجاد کنند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه  ای در این باره می فرمایند : «قرآن و کعبه و فرایض و عقاید، همه مشترکند؛ اما هر کدام از اینها، یک بُعد از شخصیت انسان - مثل اعتقاد، محبت، گرایش روحى، حالت تقلید و تشبّه و تخلق عملى - را به خود متوجه مى‏کند. وانگهى در میان مسلمان ها، غالب این چیزهایى که گفته شد، با تفسیرها و دیدگاه هاى مختلف مورد توجه است؛ اما آنچه که همه‏ مسلمانها از لحاظ فکر و اعتقاد و - مهمتر از عاطفه و احساس - وحدت و تفاهم، روى او اشتراک دارند، وجود مقدس پیامبر خاتم و نبىّ‏ اکرم حضرت محمّدبن عبداللَّه (ص) است. این نقطه را باید بزرگ شمرد. این محبت را باید روزبه‏ روز بیشتر کرد و این گرایش معنوى و روحى به آن وجود مقدس را باید در ذهن مسلمین و در دل آحاد مردم تشدید کرد.»

برنامه را با کلامی دلنشین از علی (ع) به پایان می بریم، علی (ع) که در روز عقد اخوت، پیامبر او را برادر خود نامید می فرماید: «دل های نیکوکاران شیفته‌ی او ( پیامبر ) گشته و توجه چشم‌ها به سوی او گردید ، بارقه‌ی امید را در دل ما ایجاد می‌کند اکنون که خداوند به لطف و بزرگواری خود برما منّت نهاده و محبت و عشق آن حضرت را در دل ما قرار داده، شاید مارا از زمرۀ ابرار و نیکان قلمداد فرموده و این فضل و عنایت را برما ارزانی داشته که دل مرده‌ی ما را به حیات محبت پیامبر زنده و چشم دل را به جمال سیمای ملکوتیش روشن سازد.»

هشت مسئلۀ اساسی دین از زبان شاگرد امام صادق علیه السلام
روزى امام صادق (عليه السلام) خطاب به شاگردانش فرمود: تاكنون چه چيزى از من آموخته ايد؟
يكى از شاگردان  امام گفت: هشت مسئله آموخته ام.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: آنها را برايم بيان كن. شاگرد گفت:
1. ديدم هر محبوبى حبيب خود را هنگام مرگ رها مى كند و از او جدا مى شود، پس همت  خود را برای چیزی صرف کردم كه از من جدا نشود و مرا تنها نگذارد؛ بلكه در تنهائى، مونس من باشد و آن عمل خير است كه پس از مرگ نيز با من است چنان که خداوند متعال فرمود: «مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِه» (1)
امام صادق (عليه السلام ) فرمود: احسنت، آفرين.
2. گروهى را ديدم كه به حسب و نسب خود و گروهى ديگر به مال و فرزند خود افتخار می کنند و حال آنكه اين ها فخر ندارد. من فخر عظيم را در كلام خدا ديدم كه فرمود: «اِنَّ اَكرَمَكُم عِندَاللهِ اَتقيكُم» (2)؛ پس تلاش كردم نزد خدا، كريم باشم.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.
3. ديدم مردم به لهو و لعب و شادى، سرگرم هستند و شنيدم كه خداوند فرمود: «واَما مَن خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفسَ عَنِ الهَوى فَإِنَّ الجَنَّةَ هِىَ المَأوى»(3)؛ هر كس از خداى خويش، بر انجام گناه بترسد و نفس خويش را از هوى و هوس باز دارد، جايگاه او بهشت است. بنا براين سعى كردم هوى و هوس را از خودم دور كنم و بر طاعت و عبادت الهى مداومت ورزم.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.

4. ديدم هر كس چيزى بدست مى آورد، در حفظ او مى كوشد در حالى كه خداوند مى فرمايد: «مَن ذاَالَّذى يُقرِضُ اللهَ قَرضاً حَسَناً فَيُضاعِفهُ لَهُ وَ لَهُ اَجرٌ كَريمٌ» (4) هر كس به خداوند و در راه او قرض الحسنه بدهد، پس خدا آن را چند برابر به او بر گرداند و ثواب بسيارى به او خواهد داد.
پس من مضاعفه را دوست دارم و چيزى را محفوظتر از آنچه نزد خدا باشد نمى بينم. به همين جهت هرگاه چيزى عزيز و بزرگ به دست مى آورم به وسيلۀ آن به خدا رو مى آورم و در راه خدا به مصرف مى رسانم تا ذخيره اى براى آخرت باشد كه به آن نياز پيدا خواهم كرد.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.
5. ديدم بعضى از مردم به بعضى ديگر حسد ورزند و خداوند مى فرمايد: «نَحنُ قَسَّمنا بَينَهُم مَعيشَتَهُم فِى الحَيوةِ الدُّنيا وَ رَفَعنا بَعضَهُم فَوقَ بَعضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعضُهُم بَعضا سُخرِيا وَ رَحمَةُ رَبِّكَ خَيرٌ مَمايَجمَعُونَ»(5)؛ ما روزى مردم را در زندگانى دنيا ميان ايشان قسمت کرديم و بعضى را بر بعضى ديگر برترى بخشيديم تا براى رفع نيازمندی هاى خود، ديگران را بكار گيرند و با همكارى، نيازهاى يكديگر را بر طرف سازند و رحمت پروردگار تو بهتر است از آنچه مردم در دنيا انباشته مى كنند.
پس وقتى دانستم رحمت واسعۀ الهيه از آنچه مردم جمع مى كنند بهتر است، به هيچكس حسد نورزيدم و بر آنچه از دنيا از دست دادم، تأسف نخوردم.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.
 
امام صادق (عليه السلام)  فرمود: به خدا سوگند، تورات، انجيل، زبور، فرقان و ساير كتب آسمانى به اين مطالب هشت گانه بر مى گردد.
 
6. ديدم بعضى از مردم با بعضى ديگر در مسائل دنيوى و لذات نفسانى، دشمنى مى ورزند و شنيدم كلام خدا را كه فرمود: «اِنَّ الشَّيطانَ لَكُم عَدُوُّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوا»(6) پس به دشمنى با شيطان روى آوردم و از دشمنى با غير او اعراض كردم.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.
7. ديدم مردم در طلب رزق و جمع مال بسيار تلاش مى كنند و خود را بزحمت مى اندازند در حالى كه شنيدم خداوند فرمود: «وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ وَالاِْنْسَ اِلا لِيَعْبُدُونَ * مااُريدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما اُريدُ اَنْ يُطعِمُونَ * اِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزاقُ ذُوالقُوَّةِ المَتينُ» (7)؛ هدف خلقت جن و انس، معرفت و پرستش خداوند است. من از مردم روزى و اطعام نمى خواهم، همانا خدا روزى رسان توانا و نيرومند است.
پس دانستم وعدۀ خدا حق و سخن او راست است. آنگاه به وعدۀ او آرام گرفتم و به سخن او راضى شدم و به حقی که او بر من دارد، توجه کردم و از آنچه براى من نزد غير اوست روى گرداندم.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: احسنت، آفرين.
8. ديدم گروهى از مردم به سلامتى و نيروى بدنى خود و بعضى ديگر به كثرت اموال و جمعى به كثرت اولاد اعتماد کرده  و به آيندۀ خويش دل خوش كرده اند، در حالى كه شنيدم خداوند فرمود: «وَ مَن يَتَّقِ اللهَ يَجعَل لَهُ مَخرَجا * وَ يَرزُقهُ مِن حَيثُ لايَحتَسِبُ وَ مَن يَتَوَكَّلُ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ اِنَّ اللهَ بالِغُ اَمرِهِ قَد جَعَلَ اللهُ لِكُلِّ شَيى ءٍ قَدرا»(8)؛ كسى كه تقواى الهى پيشه سازد، خداوند او را از شبهات و مشكلات و فتنه هاى دنيا و شدائد و خطرات آخرت، به سلامت بيرون خواهد آورد و از راهى كه تصور نمى كند و به حساب نمى آيد، روزى او را خواهد داد. هر كس بر خدا توكل كند، خدا او را كفايت کند و به هدف و مرادش مى رساند و خداوند براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است.
بنابراين من بر خدا توكل كردم و اعتمادم از غير او زائل شد.
امام صادق (عليه السلام) پس از شنيدن اين هشت مطلب فرمود: به خدا سوگند، تورات، انجيل، زبور، فرقان و ساير كتب آسمانى به اين مطالب هشت گانه بر مى گردد.

پی نوشت

1. نساء، 123.

2. حجرات، 13.

3. نازعات، آيات 41 تا 40.

4. حديد، آيه 11.

5. زخرف، آيه 32.

6. فاطر، آيه 6.

7. ذاريات، آيات 56 تا 58.

8. طلاق، آیه 43.
 
منبع
ارشاد القلوب، باب 52.